آزمایش کلیه چیست و چرا باید کراتینین، اوره و سلامت کلیهها را چک کنیم؟
حقایق مهم درباره آزمایش کلیه
- بیماریهای کلیوی اغلب «خاموش» هستند و ممکن است تا مراحل پیشرفته علامت واضحی نداشته باشند.
- عدد eGFR معمولاً شاخص دقیقتری برای برآورد عملکرد کلیه است و فقط با نگاه کردن به «کراتینین» نمیشود درباره سلامت کلیه نتیجهگیری قطعی کرد.
- کراتین (مکمل ورزشی)، ورزش سنگین و مصرف زیاد گوشت قرمز میتوانند بعضی از اعداد آزمایش را بهصورت موقت تغییر دهند و نتیجه را گمراهکننده کنند.
چرا انجام آزمایش کلیه و چکاپ آنها مهم است؟
واقعیت این است که بیشتر ما تا وقتی درد پهلو، سوزش ادرار یا تغییر رنگ ادرار را نبینیم، یاد کلیهها نمیافتیم. اما کلیهها فقط «عضو ادراری» نیستند. آنها یک سیستم تصفیه و تنظیم بسیار دقیقاند که شبانهروز کار میکند.
کلیههای سالم چند کار مهم انجام میدهند:
- پاکسازی خون از مواد زائد (مثل اوره و کراتینین) و دفع آنها از راه ادرار
- تنظیم آب و نمک بدن (سدیم، پتاسیم و…)
- کمک به کنترل فشار خون (از طریق سیستمهای هورمونی بدن)
- کمک به ساخت گلبول قرمز (با تولید هورمونی به نام اریتروپوئتین)
- کمک به سلامت استخوانها (با نقش در فعالسازی ویتامین D)
پس وقتی از «آزمایش کلیه» حرف میزنیم، فقط درباره یک عدد روی برگه آزمایش صحبت نمیکنیم؛ درباره سلامت یکی از حیاتیترین سیستمهای بدن حرف میزنیم.
نکته مهم اینجاست: بیماری مزمن کلیه (CKD) میتواند مدتها بیعلامت باشد. گاهی وقتی علامتها ظاهر میشوند، آسیب کلیه جدی شده است. به همین دلیل، چکاپ کلیه (Renal Function Test) در بسیاری از افراد، مخصوصاً از میانسالی به بعد یا در افراد پرخطر، اهمیت بالایی دارد.
در این مقاله از آزمایشگاه رایان، همه چیز را ساده و قابلفهم توضیح میدهیم: روی برگه آزمایش دنبال چه کلماتی بگردید، هر عدد چه معنایی دارد، چه چیزهایی جواب آزمایش را «الکی» بالا یا پایین میبرد، و چه زمانی باید جدیتر پیگیری کنید.
🤖 بررسی علائم با آزمایشگاه هوشمند و آنلاین رایان
آیا علائمی در ادرار خود دارید؟ با دستیار هوشمند سلامت رایان، علائم را وارد کنید و پنلهای پیشنهادی برای آزمایش را فوری و رایگان تحویل بگیرید.
- تحلیل eGFR: بررسی دقیق عملکرد کلیه.
- توصیه فوری: نیاز به مراجعه به نفرولوژیست.
آزمایش خون کلیه دقیقاً چه چیزهایی را نشان میدهد؟
وقتی پزشک «تست عملکرد کلیه» مینویسد، معمولاً چند شاخص کلیدی در خون بررسی میشود. معروفترین آنها این سه مورد هستند:
۱) کراتینین (Creatinine / Cr)
کراتینین یک ماده زائد است که عمدتاً از فعالیت طبیعی عضلات بهوجود میآید. بدن شما همیشه مقدار مشخصی کراتینین میسازد و کلیه سالم آن را از خون میگیرد و از راه ادرار دفع میکند.
توضیح خیلی ساده: اگر کلیهها خوب کار نکنند، کراتینین کمتر دفع میشود و عدد آن در خون بالا میرود.
اما یک نکته بسیار مهم وجود دارد: کراتینین بهتنهایی برای قضاوت کافی نیست. چرا؟
- فردی که عضله بیشتری دارد (مثلاً ورزشکار یا بدنساز) ممکن است کراتینین کمی بالاتر داشته باشد، بدون اینکه بیماری کلیه داشته باشد.
- فردی که سن بالاتر، وزن پایینتر یا عضله کمتری دارد ممکن است با کراتینین ظاهراً «نرمال»، عملکرد کلیهاش کاهش یافته باشد.
پس اگر کراتینین شما کمی بالا بود، خودتان نتیجهگیری نکنید. باید آن را در کنار eGFR، آزمایش ادرار و شرایط بدنی تفسیر کرد.
۲) اوره خون و نیتروژن اوره خون BUN (Blood Urea Nitrogen)
وقتی پروتئین میخورید (گوشت، مرغ، تخممرغ، حبوبات و…)، بدن آن را مصرف و تجزیه میکند. یکی از مواد زائد این مسیر اوره است. کلیهها باید اوره را دفع کنند.
به همین دلیل، بالا رفتن نیتروژن اوره خون میتواند یکی از نشانههای کاهش عملکرد کلیه باشد. اما BUN یک ویژگی دارد که باید جدی بگیرید: خیلی سریع تحت تأثیر شرایط عادی زندگی تغییر میکند؛ حتی اگر کلیهها سالم باشند.
مواردی که میتواند BUN را بالا ببرد:
- کمآبی بدن (مثلاً کم نوشیدن آب، تعریق زیاد، اسهال یا استفراغ)
- مصرف زیاد پروتئین (مثل یک وعده گوشت سنگین نزدیک زمان آزمایش)
- بعضی داروها یا شرایط پزشکی (که پزشک باید بررسی کند)
- خونریزی گوارشی (در برخی موارد)
پس BUN بالا همیشه به معنی «نارسایی کلیه» نیست؛ ولی یک علامت مهم است که باید درست بررسی شود.
۳) eGFR: شاخص کلیدی برای برآورد عملکرد کلیه
اگر بخواهیم یک عدد را بهعنوان «نمای کلی از عملکرد کلیه» معرفی کنیم، معمولاً eGFR انتخاب بهتری است. eGFR مخفف estimated Glomerular Filtration Rate است؛ یعنی «نرخ تخمینی تصفیه کلیه».
eGFR چطور به دست میآید؟ آزمایشگاه رایان با استفاده از یک فرمول (که معمولاً سن، جنسیت و کراتینین را در نظر میگیرد) یک عدد محاسبه میکند که نشان میدهد کلیهها حدوداً با چه سرعتی خون را تصفیه میکنند.
قاعده ساده: در eGFR معمولاً عدد بالاتر بهتر است.
یک تفسیر کلی (عمومی) از eGFR:
- ۹۰ یا بالاتر: معمولاً طبیعی (اگر آزمایش ادرار و سایر نشانهها هم طبیعی باشند)
- ۶۰ تا ۸۹: ممکن است کاهش خفیف باشد؛ در بسیاری از افراد، اگر علامت یا نشانه آسیب کلیه وجود نداشته باشد، فقط پیگیری دورهای لازم است
- ۳۰ تا ۵۹: کاهش متوسط؛ نیاز به ارزیابی دقیقتر، کنترل عوامل خطر و پیگیری پزشکی
- ۱۵ تا ۲۹: کاهش شدید؛ باید جدی پیگیری شود
- کمتر از ۱۵: نارسایی بسیار شدید (معمولاً نیازمند مراقبت تخصصی و بررسی برای درمانهای جایگزین مانند دیالیز/پیوند، بسته به شرایط)
نکته مهم: تشخیص بیماری مزمن کلیه فقط با یک بار eGFR پایین انجام نمیشود. معمولاً پزشک به تداوم تغییرات در طول زمان و همراهی آن با آزمایش ادرار و سایر یافتهها توجه میکند.
سایر مواردی که ممکن است همراه آزمایش کلیه درخواست شوند
بسته به شرایط شما، پزشک ممکن است این موارد را هم بررسی کند:
- الکترولیتها مثل سدیم و پتاسیم (برای ارزیابی تعادل نمکها)
- اسید اوریک (Uric Acid) (بیشتر در ارتباط با سنگ کلیه، نقرس و برخی شرایط متابولیک؛ نه اینکه مستقیماً «شاخص عملکرد کلیه» باشد)
- قند خون و HbA1c (چون دیابت یکی از مهمترین عوامل آسیب کلیه است)
- فشار خون و چربی خون (برای مدیریت ریسک کلیوی و قلبی-عروقی)
نیاز به اطلاعات بیشتر درباره آزمایش کلیه دارید؟
مشاهده ویدیوآیا میدانید رنگ ادرار چه رازهایی درباره کلیه شما فاش میکند؟ در اینستاگرام آزمایشگاه رایان، ویدیوهای آموزشی و توصیههای تکنسینهای آزمایشگاه را ببینید.
مشاهده ویدیو در اینستاگرامآزمایش ادرار؛ نیمهای که نباید از دست بدهید
خیلیها فکر میکنند آزمایش کلیه یعنی فقط خون گرفتن. اما در عمل، آزمایش ادرار (Urinalysis) گاهی زودتر از آزمایش خون، نشانههای آسیب کلیه را نشان میدهد.
۱) پروتئین در ادرار (Proteinuria): علامت هشدار مهم
کلیهها مثل یک فیلتر بسیار دقیق عمل میکنند. در حالت طبیعی، پروتئینها (مثل آلبومین) نباید به مقدار قابل توجه وارد ادرار شوند. اگر در جواب آزمایش نوشته شده باشد Protein: Positive یا «پروتئین در ادرار»، یعنی ممکن است فیلتر کلیه آسیب دیده باشد.
این موضوع مخصوصاً در افراد زیر اهمیت زیادی دارد:
- افراد مبتلا به دیابت
- افراد مبتلا به فشار خون بالا
نکته کاربردی: در بسیاری از چکاپهای پزشکی، پزشک علاوه بر آزمایش ادرار معمولی، آزمایشی دقیقتر به نام نسبت آلبومین به کراتینین ادرار (ACR) هم درخواست میکند تا نشتی آلبومین را دقیقتر بسنجد.
۲) خون در ادرار (Hematuria)
وجود گلبول قرمز در ادرار گاهی با چشم دیده نمیشود و فقط زیر میکروسکوپ مشخص میشود. علتهای احتمالی میتواند شامل سنگ کلیه، عفونت ادراری، التهابها یا بیماریهای کلیوی و مشکلات مسیر ادراری (مثل مثانه) باشد.
یک نکته مهم برای جلوگیری از خطا: در دوران قاعدگی یا نزدیک به آن، احتمال آلودگی نمونه وجود دارد. بهتر است زمان نمونهگیری مناسب باشد تا نتیجه اشتباه نشود.
۳) وزن مخصوص ادرار (Specific Gravity)
این عدد نشان میدهد کلیهها تا چه حد میتوانند ادرار را «غلیظ» یا «رقیق» کنند. عدد خیلی پایین میتواند در بعضی بیماریهای کلیوی دیده شود، اما گاهی هم صرفاً به دلیل مصرف زیاد آب یا دریافت مایعات زیاد است. تفسیر دقیق آن باید همراه با علائم، وضعیت هیدراتاسیون و سایر پارامترهای آزمایش انجام شود.
۴) موارد مهم دیگر در آزمایش ادرار
گاهی موارد زیر هم سرنخهای مهمی میدهند:
- گلوکز (قند) در ادرار (در برخی موارد دیابت کنترلنشده)
- نیتریت و لکوسیت (به نفع عفونت ادراری)
- کستها (Casts) (میتواند در برخی بیماریهای کلیوی اهمیت داشته باشد و نیاز به نظر پزشک دارد)
شرایط انجام آزمایش کلیه چیست؟
برای اینکه جواب آزمایش کلیه شما دقیق باشد و پزشک را به مسیر اشتباه نبرد، این نکات را از ۲۴ تا ۴۸ ساعت قبل جدی بگیرید. هدف این است که عددها «واقعیتر» باشند، نه اینکه فقط بهتر به نظر برسند. لذا در موارد زیر حتما با آزمایشگاه هماهنگ باشید.
- ۱) اگر مکمل کراتین مصرف میکنید، حتماً اطلاع دهید: مکمل کراتین (Creatine Monohydrate) میتواند باعث بالا رفتن کراتینین خون شود. بهتر است طبق نظر پزشک چند روز قبل مصرف آن را قطع کنید.
- ۲) شب قبل از آزمایش، وعده خیلی سنگین نخورید: مصرف زیاد گوشت قرمز در شب قبل از آزمایش میتواند سطح BUN و گاهی کراتینین را موقتاً بالا ببرد.
- ۳) یک روز قبل، ورزش خیلی سنگین نکنید: تمرینهای شدید میتواند بهصورت موقت باعث بالا رفتن کراتینین شود. یک روز استراحت کمک میکند.
- ۴) کمآبی بدن، جواب را خراب میکند: کمآبی میتواند BUN و کراتینین را بهصورت کاذب بالا نشان دهد. نوشیدن آب معمولی در حد رفع تشنگی مجاز است.
- ۵) داروها را خودسرانه قطع نکنید: بعضی داروها روی کلیه اثر میگذارند، اما قطع خودسرانه دارو کار درستی نیست. با پزشک هماهنگ کنید.
چه کسانی در «معرض خطر بیماریهای کلیوی» هستند؟
اگر در یکی از گروههای زیر قرار میگیرید، چکاپ کلیه برای شما فقط «پیشنهاد» نیست؛ یک کار ضروری و پیشگیرانه است:
- افراد مبتلا به دیابت: دیابت میتواند به مرور رگهای ریز کلیه را آسیب بزند.
- افراد مبتلا به فشار خون بالا: فشار خون کنترلنشده یکی از عوامل مهم آسیب کلیه است.
- افراد بالای ۶۰ سال: با افزایش سن، احتمال کاهش عملکرد کلیه بیشتر میشود.
- سابقه خانوادگی بیماری کلیه: مثل بیماری کلیه پلیکیستیک.
- مصرف طولانیمدت مسکنهای NSAIDs: مثل ایبوپروفن و ناپروکسن که در مصرف زیاد میتوانند به کلیه آسیب بزنند.
- سابقه سنگ کلیه یا عفونتهای مکرر ادراری: برای پیگیری و پیشگیری از آسیبهای بعدی.
آزمایش کلیه در برگه آزمایش
توجه: بازههای نرمال ممکن است بسته به روش و کیت آزمایشگاه کمی فرق کند. تفسیر نهایی همیشه با پزشک است.
| نام آزمایش | رنج نرمال تقریبی | توضیح ساده |
|---|---|---|
| BUN | ۷ تا ۲۰ mg/dL | به آب بدن و مقدار پروتئین مصرفی هم حساس است |
| کراتینین (مردان) | ۰.۷ تا ۱.۳ mg/dL | عضله بیشتر میتواند عدد را کمی بالاتر نشان دهد |
| کراتینین (زنان) | ۰.۶ تا ۱.۱ mg/dL | در بارداری ممکن است پایینتر شود |
| eGFR | معمولاً بالای ۹۰ | کمتر از ۶۰ نیاز به بررسی دارد |
| اسید اوریک | ۳.۵ تا ۷.۲ mg/dL | بالا بودن آن میتواند با سنگ کلیه یا نقرس مرتبط باشد |
سوالات متداول درباره آزمایش کلیه (FAQ)
۱. آیا درد پهلو همیشه نشانه خرابی کلیه است؟
نه. درد پهلو میتواند علتهای مختلفی داشته باشد: گرفتگی عضلات، مشکلات ستون فقرات، سنگ کلیه، عفونت ادراری و… . بیماری مزمن کلیه خیلی وقتها بدون درد پیش میرود.
۲. اگر کراتینین من بالا باشد یعنی دیالیزی میشوم؟
خیر. کراتینین بالا فقط یک علامت است. پزشک معمولاً eGFR، آزمایش ادرار و روند تغییرات را بررسی میکند. گاهی کراتینین بالا موقتی است.
۳. برای پایین آوردن کراتینین چه بخوریم؟
به جای اینکه فقط دنبال «غذا برای پایین آوردن کراتینین» باشید، بهتر است علت بالا بودن مشخص شود. به طور کلی، مایعات کافی بنوشید، نمک را کم کنید و اگر دیابت یا فشار خون دارید، آنها را کنترل کنید.
۴. آیا ممکن است کلیه مشکل داشته باشد ولی آزمایش خون طبیعی باشد؟
بله، گاهی آسیبهای اولیه کلیه ابتدا با پروتئین در ادرار دیده میشود و کراتینین هنوز طبیعی است.
۵. هر چند وقت یکبار باید آزمایش کلیه بدهم؟
برای افراد سالم، معمولاً در قالب چکاپهای دورهای. اما افراد پرخطر (دیابت، فشار خون) طبق نظر پزشک باید فواصل کوتاهتری داشته باشند.
جمعبندی و نتیجهگیری
کلیهها بسیار «صبور» هستند و ممکن است سالها تحت فشار کار کنند و علامت واضحی نشان ندهند. خبر خوب این است که آزمایش کلیه ساده، سریع و نسبتاً کمهزینه است و میتواند خیلی زودتر از علائم، خطر را نشان دهد. اگر بالای ۴۰ سال هستید یا در گروههای پرخطر قرار دارید، بهتر است بهصورت منظم این چکاپ را در یک آزمایشگاه معتبر مانند رایان انجام دهید.
آزمایشگاه تشخیص طبی و پاتوبیولوژی رایان شیراز
ارائهدهنده خدمات تخصصی پاتولوژی، ژنتیک و چکاپ کامل کلیه با تجهیزات پیشرفته و امکان نمونهگیری در منزل.
آدرس: شیراز، معدل غربی، حدفاصل فلسطین و هفت تیر، پلاک ۱۸۰
سلب مسئولیت پزشکی: محتوای این مقاله صرفاً برای آموزش و اطلاعرسانی درباره آزمایش کلیه تهیه شده است و جایگزین تشخیص یا درمان پزشکی نیست. در صورت مشاهده هرگونه تغییر در آزمایشها یا وجود علائم نگرانکننده، با پزشک (ترجیحاً پزشک داخلی یا نفرولوژیست) مشورت کنید. از خوددرمانی پرهیز کنید.
منابع علمی
- KDIGO 2024 Clinical Practice Guideline for the Evaluation and Management of Chronic Kidney Disease.
- National Kidney Foundation (NKF) – Kidney Disease Outcomes Quality Initiative (KDOQI).
